نوروفیدبک چیست و چه کاربردی دارد؟

این محتوا از سایت پرتو دانش به نشانی http://sbimed.ir برداشته شده است.

برای جواب دادن به این سوال مهیج که نوروفیدبک چیست و رسیدن به درک درستی از مفهوم آن، چند گام کوتاه را باید طی کنیم. در این مسیر،‌ ابتدا به سراغ معنی کلمه نوروفیدبک می رویم و بعد از آن به نحوه عملکرد مغز و سپس عملکرد دستگاه نوروفیدبک می پردازیم. در انتها نیز با مزایای استفاده از نوروفیدبک و اینکه چرا باید آن را جایگزین دارو کنیم، آشنا می شویم.

نوروفیدبک چیست و چه کاربردی دارد؟

برای جواب دادن به این سوال مهیج که نوروفیدبک چیست و رسیدن به درک درستی از مفهوم آن، چند گام کوتاه را باید طی کنیم. در این مسیر،‌ ابتدا به سراغ معنی کلمه نوروفیدبک می رویم و بعد از آن به نحوه عملکرد مغز و سپس عملکرد دستگاه نوروفیدبک می پردازیم. در انتها نیز با مزایای استفاده از نوروفیدبک و اینکه چرا باید آن را جایگزین دارو کنیم، آشنا می شویم.

نوروفیدبک چیست

کلمه نوروفیدبک یا Neurofeedback که آن را به اختصار NFB می نامند. از دو کلمه نورون (Neuron) و فیدبک(feedback) مشتق شده است. 

نورون‌ها سلول‌های تخصصی هستند، که در قسمت مغز و سیستم عصبی بدن فعالیت می کنند. این سلول‌های عصبی وظیفه‌ی ارسال و دریافت پیام را در مغز و سیستم عصبی سراسر بدن به عهده دارند. 

کلمه فیدبک هم همانطور که می دانید در زبان فارسی به معنای بازخورد است. در نتیجه نوروفیدبک به معنی بازخوردهای عصبی است.

دستگاه نوروفیدبک چیست

در ادامه به جواب این سوال می‌پردازیم که دستگاه نوروفیدبک چیست و چه کارکردی دارد؟ دستگاه نوروفیدبک در رده پیشرفته‌ترین دستگاه‌های پزشکی نوین قرار دارد. روش درمانی نوروفیدبک یکی از جدیدترین روش‌های درمان بیماری‌ها، افزایش قدرت ذهن، تمرکز و مهارت‌هاست. این دستگاه‌ همچنین در موارد دیگری مانند تحقیق و پژوهش، نقشه برداری مغز و… کاربرد دارد.

امواج مغزی

برای اینکه ببینیم دستگاه نوروفیدبک چگونه عمل می کند و به درمان بیماری ها می پردازد، ابتدا باید با نحوه عملکرد مغز آشنایی مختصری پیدا کنیم.

مغز دارای میلیاردها سلول نورون است که این سلول‌ها به وسیله پدیده الکتروشیمیایی ‌(پدیده الکتروشیمی به واکنش‌های شیمیایی می گویند، که در اثر عبور جریان الکتریکی اتفاق می‌افتد. یا اینکه یک واکنش‌ شیمیایی باعث ایجاد جریان الکتریکی می‌شود.) با هم ارتباط برقرار می کنند.

نورون‌ها همانطور که در بالا گفتیم سلول‌های عصبی هستند که وظیفه‌ی انتقال پیام را دارند. فعالیت الکتروشیمیایی این سلول‌های پستچی، که در جهت نقل و انتقال پیام رخ می دهد، امواج مغزی را تولید می کنند. 

به دلیل فعالیت سیستم حسی، حرکتی و شناختی انواع امواج مغزی به صورت مدام در حال تولید شدن است. ممکن است در یک بخش از مغز همزمان تعداد زیادی جریان الکتریکی در حال شکل گیری باشد.

این امواج مغزی را می توان توسط دستگاه الکتروانسفالوگرافی یا امپلیافایرهای زیستی ثبت کرد. فرق این امواج و سینگال‌های مغزی که بوسیله‌ی دستگاه‌ها ثبت می شود، در تعداد تولید آن فرکانس در هر ثانیه است. مثلا بسیاری از فرکانس‌ها هستند که کمتر از یکبار در ثانیه تکرار می شوند و یا فرکانس‌های که تکرار آن به بیشتر از ۱۰۰ بار در ثانیه نیز می‌رسد.

بیوفیدبک چیست؟

بعد از اینکه با امواج مغزی آشنا شدیم باید به این سوال بپردازیم که نوروفیدبک چیست؟ نوروفیدبک یا همان بازخورد عصبی، زیر مجموعه و در واقع شکل خاصی از بیوفیدبک است. 

بیوفیدبک یا Biofeedback یا بازخورد زیستی، روشی است که دستگاه به دریافت و ثبت علائم زیستی بدن می پردازد و توسط آن به شما می آموزد چگونه عملکردهای بدن مانند ضربان قلب را با کمک ذهن کنترل کنید.

بیوفیدبک یک روش درمانی نوین در پزشکی است. این روش در واقع عنوان تعدادی از شیوه‌های درمانی را در بر می‌گیرد، که به فرد قدرت استفاده از ذهن برای کنترل بدن را می‌دهد. یک روش تکمیل ‌کننده و یا حتی جایگزین برای دارو درمانی است.

بیوفیدبک در این روش به ثبت سیگنال های بیولوژیک مانند تنفس، فشار خون، تعریق، انقباضات عضلانی، ضربان قلب، امواج مغزی و… می پردازد. و به این وسیله سعی بر این دارد تا ما بتوایم بر فعالیت‌های غیرارادی بدن خود، کنترل پیدا کنیم. 

مثلا با آرام کردن برخی ماهیچه‌ها به تدریج، تنش را در خود کاهش می‌دهیم. از این مزیت به ‌منظور درمان اختلالات استفاده می کنند.

نوروفیدبک نوعی بیوفیدبک

دستگاه‌های نوروفیدبک هم به همین شکل برای مغز عمل می کنند و برای نظارت، اندازه گیری و آموزش امواج مغزی طراحی شده‌‌اند. 

یعنی بوسیله ثبت امواج الکتریکی مغز، یک سری اطلاعات درباره مشکلات، نواقص، مدل و آرایش امواج مغزی بدست می آورد. سپس با دادن اطلاعات به درمانگر و شخص، به برطرف کردن مشکلات مغزی و یا تقویت مغز می پردازد و به نوعی خود تنظیمی را به فرد آموزش دهد.

نکته جذاب این روش درمانی اینجاست که نوروفیدبک در واقع آموزش دادن مغز توسط خود مغز است. اما دستگاه‌های نوروفیدبک چطور این کار را می کنند؟

مغز، دنیای امواج است. پس برای اینکه بهتر بتوانیم بفهمیم نوروفیدبک چیست و با مفهوم آن ارتباط برقرار کنیم، باید بدانیم که فعال یا غیر فعال بودن هر یک از انواع امواج مغزی در شرایط و حالات مختلف می تواند خوب یا دردسر ساز باشد. 

همانطور که در بالا گفتیم امواج مغزی انواع مختلفی مانند آلفا، بتا، تتا و… دارد. هر کدام از آنها در شرایط و حالات مختلف ایجاد می شود. این امواج مغزی باید دارای یک الگو، نظم و هماهنگی خوب و مناسبی باشند تا ما دچار دردسر نشویم.

نبودن هماهنگی و تناسب بین امواج مغزی مانند این است که، ارکستر سمفونیکی در حال اجرا نوازنده‌هایش با همدیگر هماهنگی ندارند و صدای نهایی‌ای که به گوش می‌رسد، ناخوشایند و آزاردهنده است؛ نبودن هماهنگی در میان امواج مغزی هم نتیجهٔ مشابهی را دارد.

مناسب یا نامناسب بودن کارکرد مغز ما، باعث طبیعی یا غیر طبیعی بودن امواج مغزی تولید شده می‌شود. بعضی عقیده دارند اختلالات مختلف روانی در حقیقت بخاطر کارکرد نامناسب بخش های مختلف مغز است. که باعث تولید الگوی نادرست امواج مغزی می شود. 

در نتیجه مغز انسان هم مانند هر سیستم پیچیده دیگری نیاز به تنظیم و رفع نواقص دارد. نکته جالب این است که مغز این توانایی را دارد که خود را تنظیم و کارکردش را بهینه کند. تنها کافی است که از وضعیت خود آگاه شود.

دستگاه نوروفیدبک با اطلاعاتی که از امواج مغزی به ما می دهد، به مغز کمک می کند وضعیت خود را شناخته و اشکالات و ناهنجاری‌هایی که در امواج مغزی دارد را رفع کند. 

در واقع نوروفیدبک، برای مغز ما مانند یک آینه عمل می کند. این دستگاه امواج مغزی و عملکردهای فیزیولوژیک مغز را مانند یک آینه پیشرفته به ما نشان می دهد و به ما کمک می کند تا از آن چه در مغز ما در حال رخ دادن است آگاه شویم.

در این روش با انعکاس و نشان دادن این که مغز ما  “الان و در این لحظه، در چه وضعیتی بسر می­‌برد” شخص می­آموزد که برای انجام یک کار خاص، به چه آرایشی از امواج مغزی نیاز دارد. این افزایش آگاهی نسبت به وضعیت امواج مغزی باعث می شود، فرد بتواند کنترل بیشتری بر این امواج داشته باشد.

نحوه عملکرد نوروفیدبک

در ادامه مبحث جذاب و کمی پیچیده نوروفیدبک چیست و چگونه کار می کند؟ باید به این نکته بپردازیم که بعد از این که از مشکلات و ضعف های مغز خود آگاه شدیم، قرار است نوروفیدبک چگونه آنها را بر طرف کند؟

در مغز تمام ما انسان‌ها، هزاران فرایند و فعالیت خودکار و غیر ارادی در حال اتفاق افتادن است. فرایندهای ناهشیار بی شماری که  کاملا از حوزه‌ی آگاهی و اختیار ما خارج هستند. این فعالیت‌های ناخودآگاه،‌ دائما و بدون دخالت آگاهانه‌ی ما بر روی رفتار، افکار، عملکرد و وضعیت سلامت جسمی و روانی ما تاثیر گذارند.

افزایش یا کاهش بیش از اندازه امواج مغزی یا گسترش و تسلط نامتعارف هر یک از آنها در بخش های متفاوت مغز با حالت‌های نابهنجار عاطفی و شناختی انسان به طور ناخودآگاه ارتباطی تنگاتنگ دارد. تا مدت‌ها انسان فکر می کرد، کنترل این امواج ناخودآگاه به صورت اختیاری غیر ممکن است. اما امروزه فهمیده‌ که اینطور نیست.

هر چند کنترل و مسیردهی امواج و سیگنال های مغز بصورت عادی کار بسیار سخت و دشوار و در بسیاری از مواقع غیرقابل انجام است. 

اما نوروفیدبک دستگاهی است که امکان کنترل کردن و مسیر دهی امواج مغزی را برای ما فراهم می کند. نوروفیدبک با آگاه کردن فرد از عملکرد ناخودآگاه، امکان کنترل عملکرد ناخودآگاه را بصورت خودآگاه فراهم می کند. این کنترل با روش شرطی کردن مغز انجام می شود.

با دستگاه نوروفیدبک می توانید امواج ناخودآگاه مغز را بطور خودآگاه کنترل و هدایت کنید.

برای استفاده از دستگاه نوروفیدبک، ابتدا شخص روی صندلی مخصوص و راحتی نشسته و سنسورهای که حسگر(الکترود) نامیده می شوند، بر روی نقاط مشخصی از سر او قرار می گیرند. این سنسورها، فعالیت الکتریکی سلول‌های مغز را ثبت و در قالب امواج مغزی به شکل های مختلف نظیر نمودارهای رنگی، یا در اغلب موارد به شکل شبیه‌سازی شده در قالب یک بازی کامپیوتری یا فیلم ویدئویی به او نشان می دهند.

از شخص خواسته می شود تا آرام باشد و به صفحه کامپیوتری که جلویش قرار دارد نگاه کند. آنگاه سعی کند، برای مثال پخش یک فیلم یا هدایت یک بازی کامپیوتری را بدون استفاده از دست و تنها با امواج مغزی انجام دهد. 

به این شکل، او با دیدن پیشرفت یا توقف بازی، یعنی همان گرفتن پاداش یا از دست دادن امتیاز، یا تغییراتی که در صدا یا پخش فیلم به وجود می‌آید. از شرایط مطلوب یا نامطلوب امواج مغزی خود آگاه می شود. 

اینگونه او سعی می‌کند وضعیت تولید امواج مغزی خود را اصلاح کند، تا بازی یا فیلم مورد علاقه‌اش را بتواند ادامه دهد.

در این روش دستگاه الگوهای امواج مغزی شما را پردازش می کند و در صورتی که این الگوها مناسب باشد، شما در بازی به جلو می روید و در غیر این صورت شکست می خورید. به این ترتیب شما یاد می گیرید که مثلا در شرایط اضطراب چگونه می توانید مغز خود را طوری تنظیم کنید که آرامش جایگزین اضطراب شود.

اینکه چه امواجی در مغز افزایش و چه امواجی کاهش یابند، کاملاً بستگی به مشکل هر فرد دارد و درمانگر آن را در طول جلسه تنظیم می‌کند. 

از این روش می‌توان به منظور بهبود اختلالاتی چون بیش‌فعالی (کمبود توجه)، ناتوانی‌های یادگیری، صرع، هراس و اختلالات اضطرابی، اختلالات مربوط به سوء مصرف مواد، افسردگی، مدیریت استرس، میگرن، سندرم تورت و اختلالات خواب استفاده کرد.

فواید نوروفیدبک

در انتهای این مطلب به فواید نوروفیدبک می‌رسیم. نوروفیدبک در واقع یک فرایند آموزشی است. در آن مغز خود تنظیمی را یاد می گیرد و پس از چندین و چند جلسه تمرین و تکرار، می تواند با آرایش جدیدی از امواج مغزی به فعالیت روزانه خود ادامه دهد.

این نوع آموزش مدت ماندگاری بسیار بالایی دارد. به عنوان مثال بعد از یادگیری دوچرخه سواری شما دیگر آن را فراموش نخواهید کرد.

این شیوه یادگیری هم مانند آموزش دوچرخه‌سواری در مغز عمل می کند. یعنی بعد از اینکه شما در دوچرخه ‌سواری پدال زدن را یاد گرفتید، این آموزش وارد ناخودآگاه مغز شما می شود. 

بعد از آن دیگر نیاز نیست برای هر بار پدال زدن فکر کنید، بلکه بطور ناخودآگاه پدال می زنید و این عمل به صورت ناخودآگاه انجام می دهید. در ضمن احتمالا تا آخر عمر هم آن را فراموش نمی کنید.

از مهمترین مزیت‌های نوروفیدبک می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. روشی است کاملا ایمن و بدون هیچ عارضه جانبی
2. توانمندی­های شناختی را افزایش می­دهد.
3. اثرات درمانی آن برای مدت طولانی پایدار است.
4. عدم مصرف دارو و تحمل عوارض آن
5. روشی کم تهاجمی بدون درد و خونریزی
6. آسان‌تر بودن تحمل این روش برای کودکان
7. این درمان خیلی سریع موجب تغییر رفتار فرد خواهد شد.
8. موجب تنظیم کل فعالیت‌های مغز خواهد شد.

در انتها باید گفت سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) نیز این درمان را مورد تایید قرار داده است. در ویدیو زیر خواهید دید که چرا بهتر است چرا در برخی موارد بهتر است از نوروفیدبک به عنوان جایگزین دارو استفاده کرد. 

امیدوارم در این مقاله توانسته باشیم، به این سوال جواب دهیم که نوروفیدبک چیست و چه کاربردهایی دارد. برای آشنایی کامل‌تر با کاربردهای نوروفیدبک به مقاله کاربرد نوروفیدبک مراجعه کنید.